"Sosyalist ihtilâl'den önce okullarda din dersleri vardı. Fen ve çağdaş bilimler ise okutulmuyordu. Biz onun için geri kaldık. Sosyalizmin amacı, mekteb-i mescidden, mescidi devletten ayırmaktır"

Özbekistan Cumhuriyeti Dışiş­leri Bakanı "Dursnof"un yukarıdaki sözleri. Sovyetler'in artık klasikleşmiş "din" görüşüdür. "Mektebi-mescidden, mescidi-devletten" ayırmak değil sadece yapılan... Özellikle 1920'den itiba­ren "din" yasaklanmıştır. "Cami" ve "mescid"1er yıkılmış; camiye gidenler "halk düşmanı" ilan edilmiştir, özellikle de "dev­let memurları" "öğrenciler", "bi­lim adamları"...

Malûm, Sovyet Anayasası'nda dinsizlik propagandası serbest. Din propagandası ise yasak... Sadece din propagandası değil, top­lu dini faaliyet, dini telkin vb. de yasak. Göstermelik olarak açık bulunan camilerde Kur'an öğretil­mesi, din dersleri verilmesi müm­kün değil.

Dursunof’un şu ifadesi, kağıt üzerinde, duanıya karşı söylenen ve realite ile alâkası bulunmayan bir ifade: "Din Devlete, devlet dine karışmaz".

Din devlete karışamaz. Bu doğru da, Devlet dine karışmaz sözü gelişmelerin yalanladığı bir kandırmaca...

1977 yılında Anayasa'da değişiklik yapılmış ve "İnanma İnan­mama Hürriyeti" getirilmiş. Doğrusu bu da, bugün Glasnost ve Perestroika çizgisine gelen Sovyet­ler için, sonun başlangıcı denile­bilecek bir gelişme...

DİNİ İDARELER

Sovyetler Birliği'nde 4 ayrı dini idare var:

Ortaasya ve Kazakistan Müslümanları Dini İdaresi

Sibirya ve Avrupa Kısmı Müslümanları Dini İdaresi

Şimali Kafkasya Müslüman­ları Dini İdaresi

Maveray-ı Kafkas Müslü­manları Dini İdaresi

Bu dini İdarelerin görev alanları, bütün Sovyet bölgelerine şamil..

Şöyle ki:

Ortaasya ve Kazakistan Müslümanları Dini İdaresi:

Seyahat sebebimiz ve ev sahi­bimiz bu dini idare idi. O zaman, basında 1978 yılında maiyeti ile birlikte ülkemizi de ziyaret eden "Ziyaüddin Han Babahan" bulu­nuyordu. Şimdi, vefat eden babasının yerine oğlu geçmiş.

Sovyetlerde denilebilir ki en yaygın, canlı teşkilatlı dini idare bu...

Ortaasya ve Kazakistan Müslümanları Dini İdaresi, Özbekistan - Kazakistan - Kırgızistan - Tacikistan ve Türkmenistan olmak üzere 5 cumhuriyeti kapsıyor:

ÖZBEKİSTAN:

16 milyon nüfuslu bu Cum­huriyette nüfusun % 87'si müslüman Başkan Babahan'ın iki yardımcısı bu federe cumhuriyette bulunuyor. Şeyh Abdülgani Efendi, "Mecelle" ve "Mescid"ler Müdürü; Yusuf Han Şakir İse "Yabancı Memleketlerle Alâkalar" Müdürü...

Taşkent, Semerkant, Buhara, Fergana, Merğınan ve Endican gi­bi eski ilim merkezleri burada...

TAŞKENT'te 15 müderrisin ders verdiği 30 öğrencisi bulunan, Sovyetler'in yegane yüksek seviye­de medresesi "Alî Medrese" ayrıca 16 cami ve 40 imam var.

Buhara'da Orta dereceli "Mîr Arab Medresesi" mevcut. Medresede 70 öğrenci, 20 müderris var. Ayrıca camide 6 imam görev yapıyor.

Semerkant'ta 2 cami, 4 imam, Fergana'da 3 mescit 6 imam, Endican'da 3 mescit 6 imam, Nenyargan'da 2 mescit 5 imam var.

TACİKİSTAN:

Tacikistan 3 milyon nüfuslu merkezi 2,5 milyon müslüman. Tacikistan'da dini idareye bağlı vekil Kadî Abdullah Can din işlerinin başında.

Farsça konuşan sünnî müslüman Tacikler... Başkent Düşenbe'de 4 mescit 8 imam; Hülent'te 2 mescit 5 imam var. Ayrıca bize Korgantepe ve Külâb gibi şehirlerle birçok yerleşim merkezi ve kışlakta mescitler olduğu söylendi.

KAZAKISTAN:

Kazakistan 13 milyon nüfuslu. % 50’si müslüman.

Kazakistan'da din işlerinin ba­şında vekil olarak Kadî Yahya Beysimbeyoğlu görev yapıyor. Başkent Almaata'da 1 mescit 3 imam var. Semi Polat, Sayram ve Kızılordu'da 3'er; Panfiliu'da 4; Karabulak'ta 5; Taldı Korgan ve Türkistan'da 8'er; Akmola'da 10 mescit bulunduğu bize ifade edildi.

KIRGIZISTAN:

Kırgızistan'da vekil Kadî Muhammed görev yapıyor. 2,5 mil­yon nüfusun 2 milyonu müslüman...

"OŞ" şehrinde 3 mescit 5 imam var. Ayrıca Firunze, Özkent, Tokmak gibi şehirlerle bir­çok yerleşim merkezi ve kışlakta mescit bulunuyor.

TÜRKMENISTAN:

2 milyon nüfusun % 90'ı müs­lüman. Vekil Kadî Atacan, din hizmetlerinin başında.

Merv, Taşhoroz, Talhaton Ba­ba ve Yılanlı'da mescitler varmış.

Sibirya ve Avrupa kısmı Müslümanları Dini İdaresi:

Bu idare, Sovyetlerde 2'nci idare. Basmüftü Abdülbari İsayef, merkez ise UFA...

Rusya, Tataristan ve Başkıristan, bu dini idarenin hizmet alanına dahil.

Şimali Kafkasya Müslümanları Dini İdaresi:

Dağıstan, Çeçenistan ve Balkırya bu dini idareye dahil. Bura­da Başmüftü Mahmut Gikiyef görev yapıyor. Merkezi ise Mohaçkale.

Mahmut Gikiyef, 1986 yılında Türkiye'ye geldi ve millî duyguları bulunan bir soydaş olarak musbet intibalar bıraktı.

Maveray-ı Kafkas Müslümanları Dini İdaresi:

Bu dinî idare, Sovyet Azerbaycanını kapsıyor. Gürcistan ve Ermenistan da buraya dahil.

Azerbaycan'da şiî müslümanlar çoğunlukta. 8 milyon nüfusun % 85 müslüman. Müslümanların da % 35'i sünnî % 65'i şii...

Şeyhulislâm sıfatıyla 1 dinî lider var: Gazanfer İbrahimoğlu.

Naib Allahüşükür şiirlerin, naib müftü İsmail Ahmetof ise sünnîlerin işlerine bakıyor.

Bu dini idare 15 muhtar vila­yetten oluşuyor. Şeyhülislam ve naibinden başka 4 kadî görev yapıyor. Bunlar Ahmet Abbas, Kubatzade, Haoı Kayyum ve Meşhed-i Bülbül.

Mavenay-ı Kafkas Müslüman­ları Dinî İdaresi bölgesinde 23 cami-mescit, 23 naip, 23 imam görev yapıyor. Her imamın 20-30 mollası var.

Özellikle Azerbaycan'da halk canlı ve duyarlı. Dini konularda da. Cuma akşamları sadece başkent Baku'da 100 yerde meclisler kurulduğu, 10 binlerce insanın bu meclislerde toplanıp-ibadet ettikleri, naib Allahaşükür tarafından bize ifade edildi.

DEVLET VE DİN

Sovyetler'de "Din-devlet" iş­leri ayrı. Bakanlar Kurulu'nda "Din İşleri"ne bakan bir hükümet üyesi yok. Başbakana müşavir mahiyetinde bir "Dinler Komite­si Başkanı" var. Bu başkan nezdinde ise temsilciler... Bu temsilciler, Dinler Komitesini oluşturuyor. Başkan ve temsilciler tayinle gelirler. Devlete karşı dini idareleri dini idarelere karşı dev­leti temsil ederler. Daha doğrusu "aracı" olurlar. "Devlet" ile "cemaat"ları arasında... "Vize", "ziyaret" "kabul" vb.

"Dinler Komitesi" dini idare­lerin hükümet nezdinde bağlı ol­dukları merkez. Bu komitenin Başkan ve üyeleri, Komünist yönetimce mutemet kişiler. Yani "Ateist" ve "Parti" üyesi.

"Mekteb-i mescitten, mescidi-devletten" ayırmanın manası da bu olmalı.